De Nederlandse gezondheidszorg staat onder druk als gevolg van onder andere vergrijzing en krapte op de arbeidsmarkt. Het overheidsbeleid gaat sterk uit van informele zorg als basis voor de houdbaarheid van het zorgstelsel. Om in deze context te komen tot goede kwaliteit van zorg is intensieve en gelijkwaardige samenwerking tussen cliënten, hun familie (mantelzorgers) en hun zorgprofessionals nodig. De volgende vraag staat centraal: Hoe waarborg je samen, nu en in de toekomst, de best mogelijke zorg in het belang van de cliënt?
Bij ZINN, zorgorganisatie voor ouderen met locaties in Groningen, Haren en Hoogezand, loopt een project ‘Familiezorg: Samen in Actie’. Alexandra Oud, medewerker kwaliteit en beleid bij ZINN: “Vanuit de samenwerking tussen de Hanzehogeschool en ZINN kwamen we in aanraking met het concept Familiezorg. Dit sprak ons aan omdat wij steeds bezig zijn met het verbeteren en ontwikkelen van de kwaliteit van zorg en welzijn voor onze cliënten. Wij wilden graag onderzoeken of Familiezorg daar een bijdrage aan zou kunnen leveren.”
Marie Louise Luttik, lector Familiezorg bij de Hanze, legt uit: “Familiezorg is een relationele benadering van zorg; dat wil zeggen dat de relatie en de samenwerking tussen cliënt, familie en zorgprofessionals de basis is voor goede zorg. De leeropdracht Familiezorg ontwikkelt kennis over wat er eigenlijk gebeurt als iemand in een familie zorg nodig heeft en familieleden zorg aan elkaar moeten verlenen. Hoe kunnen we dat proces als professionals het beste ondersteunen op zo’n manier dat families het vol kunnen houden en tegelijkertijd zelf gezond blijven. In het project met ZINN wordt deze, deels theoretische, kennis doorontwikkeld en getoetst op werkbaarheid en effectiviteit in de dagelijkse praktijk.”
Alexandra vult aan: “Bij Familiezorg gaat het niet meer over de cliënt alleen, maar over de cliënt en zijn naasten, de cliënt als onderdeel van een familiesysteem. Het in stand houden van dat systeem en de onderlinge relaties draagt bij aan de kwaliteit van leven van de cliënt. Wat familie gewend was te doen voordat de cliënt naar één van de locaties van ZINN verhuisde, mogen ze blijven doen als zij dat willen. Een mooie bijkomstigheid is dat, als dit goed vorm wordt gegeven, dit wellicht kan bijdragen aan het aanvullen van het tekort aan zorgmedewerkers.”
“Bij Familiezorg gaat het niet meer over de cliënt alleen, maar over de cliënt en zijn naasten, de cliënt als onderdeel van een familiesysteem” – Alexandra Oud
“Bij Familiezorg staat de relatie in de driehoek tussen cliënt, familie en zorgprofessional centraal. Het bouwen aan de relatie begint bij de kennismaking, het liefst in de thuissituatie. Kennismaken gaat allereerst over ‘Vertel eens …… Wie zijn jullie? Hoe ziet jullie familie eruit? Hoe is het met jullie? Wat is voor jullie belangrijk? En vooral: hoe ziet goede zorg er voor jullie uit?’
Het gaat er in de basis om dat mensen écht gezien en gehoord worden, de cliënt en de mensen daaromheen. Marie Louise: “Pas als je de cliënt en diens naasten echt ziet, met aandacht voor de wensen en verwachtingen van de cliënt, diens familie en ook die van de zorgprofessional, kan je samen bepalen hoe je de zorg goed vormgeeft en wie daarin welke rol vervult. Door elkaar echt te zien, in te voegen, ontstaat wederzijds begrip en dat maakt een effectief gesprek mogelijk. Wij noemen dat ‘Het Familiegesprek’.”
"Pas als je de cliënt en zijn naasten écht ziet, kan je samen bepalen hoe je de zorg goed vormgeeft en wie daarin welke rol vervult" – Marie Louise Luttik
Alexandra geeft een voorbeeld: “Wij voelden bij een familielid van een cliënt weerstand richting het zorgpersoneel. De cliënt had dementie, maar nam toch deel aan het familiegesprek. Toen de familie met eigen ogen zag welke dynamiek er tussen cliënt en zorgprofessional heerste, open en begripvol, verdween die weerstand. ‘Er zijn’ en ‘elkaar zien’ bleek genoeg. Dat is precies waar Familiezorg over gaat.” Familiezorg gaat over met elkaar in gesprek zijn, afstemmen en samenwerken. Als een cliënt gaat verhuizen en de familie is totaal overbelast, heeft familie misschien in eerste instantie rust nodig. Wel wil je ze betrokken houden, zodat ze in een later stadium weer een bijdrage kunnen leveren aan de zorg voor en kwaliteit van leven van de cliënt.
"‘Er zijn’ en ‘elkaar zien’ bleek genoeg. Dat is precies waar Familiezorg over gaat.” – Alexandra Oud
Bij Familiezorg gaat het niet om de mantelzorger, de partner of de contactpersoon, maar om iedereen die betrokken is. Familie is iedereen die de cliënt zelf als familie beschouwt; dat kan ook een buurvrouw of vriend zijn. In de gesprekken over wensen en verwachtingen kun je met al deze betrokkenen afspraken maken over wie welke rol wil. En wil de cliënt bij voorkeur gedoucht worden door een familielid, dan gaat ‘de driehoek’ in gesprek over de manier waarop dat gefaciliteerd kan worden. Open communicatie tussen de mensen in de driehoek, met de best mogelijke zorg voor de cliënt als gemeenschappelijk doel, is het uitgangspunt en tegelijkertijd het leerproces.
Alexandra vertelt: “De scheidingslijn tussen formele en informele zorg verandert. Dit is een proces van (gecontroleerd) leren loslaten; voor de zorgprofessional omdat die juist graag wil verzorgen en voor de mantelzorger omdat het nieuw en spannend kan zijn. En cliënten worden, als de situatie het toelaat, altijd betrokken bij gesprekken ook als ze dementie hebben. Dit omdat hun aanwezigheid alleen al belangrijk is.”
“Familiezorg gaat in essentie om het verlenen van zorg op maat in de driehoek van cliënt, betrokken familie en zorgprofessionals. De toepassing van de theoretische expertise van de Hanze in de praktijk bij ZINN maakte duidelijk dat deze benadering een cultuuromslag met zich meebrengt. Om het te laten slagen zijn andere competenties van zorgprofessionals en aanpassing en flexibiliteit van het huidige zorgsysteem nodig”, vult Marie Louise aan
“Familiezorg gaat in essentie om het verlenen van zorg op maat in de driehoek van cliënt, betrokken familie en zorgprofessionals” – Marie Louise Luttik
Het succes van deze benadering zit ‘m in de relatie tussen cliënt, familie en zorgprofessional, waarbij wederzijdse wensen en verwachtingen steeds op elkaar worden afgestemd. Daar zit ook meteen de (cultuur)verandering. “Het is noodzakelijk dat een zorginstelling bewust kiest voor de benadering van Familiezorg. Alleen dan wordt Familiezorg een succes”, benadrukken Alexandra Oud en Marie-Louise. “Maakt een Managementteam de keuze voor Familiezorg, dan moet het onderdeel zijn van de visie en het beleid van de organisatie. Het moet in alle lagen van de organisatie doordringen en merkbaar zijn. Denk aan alle uitingen van communicatie (folders en website) naar cliënten en familie, denk aan scholing van medewerkers en aanpassing van werk-processen. Het kost tijd, maar het is essentieel voor de toekomst”, zegt Marie Louise.
Familiezorg vraagt om tijd en aandacht. Deze tijdsinvestering wordt terugverdiend in kwaliteit van leven van de cliënt, tevredenheid, gezondheid en welzijn van familieleden en werkplezier bij de zorgprofessional. Cliënten en hun naasten voelen zich gezien en gehoord en er ontstaat een band van vertrouwen en openheid met de zorgprofessional.
“Familiezorg verdient zich terug in kwaliteit van leven en werken. Is dát uiteindelijk, gezien de huidige ontwikkelingen in de zorg, niet de grootste winst?”, sluit Marie Louise af.
Familiezorg wil bijdragen aan de ontwikkeling van het meer systemisch benaderen van zorgsituaties. Door inzicht te krijgen in het effect van Familiezorg op de gezondheid en het welzijn van families, ontstaan interventies die families dusdanig ondersteunen dat zij de zorg voor naasten volhouden en tegelijkertijd gezond blijven. Familiezorg is onderdeel van Lectoraat Verpleegkundige Diagnostiek van de Hanzehogeschool.